Koblopoulos: Το κόστος της ορθολογικότητας

(Ή, αλλιώς, πώς τα Οικονομικά εξηγούν τον κόσμο. Τα ίδια και τα ίδια, σας προειδοποιώ. Στους συναδέλφους και τους συντρόφους μου- σε όλους ανεξαιρέτως...)



"Μην αφήσεις αυτό που σε τρώει να χορτάσει"


Λεωνίδας

Τα Οικονομικά, εδώ στον κομπλόπουλο, άλλαξαν τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα. Άλλαξαν τον τρόπο που βλέπουμε τους άλλους, τις πράξεις τους, τις κουβέντες τους- άλλαξαν τον τρόπο που βλέπουμε τη ζωή. Μην αγχώνεστε αυτή δεν είναι μια οικονομική ανάρτηση σαν αυτές που κάναμε τον πρώτο ένδοξο χρόνο αυτού του blog. Αυτή είναι άλλη μια προσωπική ανάρτηση, που απλά χρησιμοποιεί τα Οικονομικά για να εξηγήσει κάποιες πτυχές του περιβάλλοντος του συντάκτη. Ή μάλλον για να βοηθήσει τον συντάκτη να εξηγήσει τον εαυτό του...


Τα Οικονομικά μας έμαθαν να βλέπουμε τους ανθρώπους σαν ορθολογικά μαύρα κουτιά:η ζωή των ανθρώπων είναι μια ακολουθία επιλογών, όπου σε κάθε μία ο καθένας επιλέγει να κάνει αυτό που νομίζει πως είναι το καλύτερο. Άλλη μία: σε κάθε απόφαση που καλούνται να πάρουν (και τι άλλο είναι η ζωή αγαπητοί, παρά μια ακολουθία από διλλήματα και αποφάσεις για τα διλλήματα αυτά;) οι άνθρωποι διαλέγουν αυτό που νομίζουν πως αποτελεί την καλύτερη επιλογή.

Προσοχή: δεν διαλέγουν αυτήν την επιλογή που πιστεύουν ότι θα μεγιστοποιήσει το προσωπικό τους συμφέρον ή όφελος! Διαλέγουν αυτό που νομίζουν πως είναι το καλύτερο- και αυτό μπορεί να το πιστεύουν για μια ποικιλία λόγων. Αυτό που λέμε είναι ότι ο κάθε άνθρωπος χαρακτηρίζεται από μια συγκεκριμένη κατάταξη των διαθέσιμων επιλογών σε κάθε χρονική στιγμή και ζει τη ζωή του ακολουθώντας αυτήν που είναι πιο ψηλά στην κατάταξη αυτή.

Πιστεύουμε πως οι άνθρωποι είναι κατασκευασμένοι κατ' αυτόν τον τρόπο. Δεν το διάλεξαν, ούτε μπορούν να το αλλάξουν. Υπάρχει μια εξελικτική δυναμική που έφτιαξε τον εγκέφαλό τους έτσι. Είναι απλή: όσοι δεν σκέφτονταν, για κάποιο λόγο, με αυτό το "βελτιστοποιητικό" τρόπο εξαφανίστηκαν. Αν το προσέξετε, η φύση στο σύνολό της χαρακτηρίζεται από μια τέτοια "αριστοποιητική" λογική. Τίποτα δεν είναι μεγαλύτερο απ' όσο χρειάζεται και τίποτα δεν μπορεί να επιβιώσει αν είναι μικρότερο από το πραγματικό του μέγεθος.

Κάθε δευτερολεπτο οι άνθρωποι κάνουμε μια ανάλυση κόστους- οφέλους: αν το όφελος είναι μεγαλύτερο από το κόστος συνεχίζουμε, αλλιώς σταματάμε και αλλάζουμε. Και προσαρμοζόμαστε: υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ της προσωπικής κατάταξης και της ζωής. Μας κουράζει να αποτυγχάνουμε συνέχεια. Μετά από τις πρώτες απιτυχίες, αλλάζουμε την κατάταξη, ώστε να μπορούμε να διαλέγουμε τις ψηλότερες επιλογές ευκολότερα.

Όλα τα παραπάνω αποτελούν μια αξιωματική ταυτολογία: είτε τη δέχεστε είτε όχι. Ουσιαστικά δεν σας δίνω επιχειρήματα για να την πιστέψετε, αλλά λόγους ώστε αν την πιστεύετε, να μπορείτε να τη δικαιολογείτε- κυρίως στα μάτια του αυστηρότερου κριτή, του εαυτού σας. Αν δεν την πιστεύετε, κανένα πρόβλημα, απλά θα ήθελα να μου γράψετε έστω μια επιλογή που κάνατε στη ζωή σας και πιστεύατε ότι δεν ήταν η καλύτερη δυνατή στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Άλλο αν μετά το μετανιώσατε: η ζωή είναι σκληρή και τα πράγματα ποτέ δεν έρχονται όπως τα περιμέναμε. Αλλά τότε πιστεύατε ότι διαλέξατε το σωστό- και όντως το κάνατε. Και καλά κάνατε.

Οι κατατάξεις είναι αυστηρά προσωπικές και επηρεάζονται από άπειρους παράγοντες με χαοτικό τρόπο. Ήδη από πολύ μικρή ηλικία διαμορφώνεται μια ηθική βάση που δύσκολα αλλάζει στο μέλλον.

Και τώρα αυτά γιατί έχουν νόημα; Γιατί εξηγούν ωραία κάποια πραγματάκια που μας κάνουν εντύπωση. Υποθέστε πως ζείτε στην κατεχόμενη Ελλάδα το 1940. Δεν είστε και κανένας ιδεολόγος κομμουνιστής- μάλιστα τους φοβάστε και πολύ δικαιολογημένα, γιατί είναι κάποιοι τύποι που θέλουν να σας πάρουν το σπίτι με τα όπλα και να σας βάλουν να δουλεύετε χωρίς να πληρώνεστε. Έρχονται οι Γερμανοί και τρέμετε από φόβο. Αλλά η ζωή πρέπει να συνεχιστεί. Και θα συνεχιστεί ανεξάρτητα από εσάς- γι' αυτό προσαρμόζεστε.

Για να μην εκτελέσουν το παιδί σας καταδίδετε αντάρτες. Πεινάτε. Πολύ. Πάρα πολύ. Τα παιδιά σας από την πείνα τρώνε ποντίκια. Γίνεστε μαυραγορίτης. Δεν είστε ήρωας και το ξέρετε. Και φοβάστε. Η ζωή πρέπει να συνεχιστεί. Ένα ζευγάρι θέλει να παντρευτεί- πρέπει κάποιος να είναι δήμαρχος ή παπάς. Κάποιοι παίζουν μουσικοί. Κάποιοι παίζουν ποδόσφαιρο. Κάποιες ερωτεύονται Γερμανούς φαντάρους.

Εντάξει κάποιοι είναι στα βουνά και κάνουν αντίσταση. Πώς καιγιατί; Είναι απλό: στην δικιά τους εικόνα του κόσμου, στη δικιά τους κοσμοθεωρία, στη δικιά τους κατάταξη η αντίσταση είναι πιο πάνω και η ζωή τους πιο κάτω. Δεν ξέρω γιατί και ούτε αυτοί ξέρουν. Αλλά να είστε σίγουροι ότι ο φόβος που νιώθουν τους κόβει τα πόδια λίγο, έστψ και ελάχιστα λιγότερο, από εσάς. Απλά βλέπουν αλλιώς τον κόσμο. Και γι' αυτό δρουν και διαφορετικά. Πολύ διαφορετικά.

Δεν πρέπει να μειώνουμε τους ήρωες. Ομοίως δεν πρέπει να ξεσκίζουμε τους απλούς ανθρώπους. Ας συνεχίσουμε: μεταφερθήκατε στην Ελλάδα του 1967. Ο πατέρας σας είναι αγρότης- σκληρός και βάναυσος. Γίνεστε αστυνομικός- τι άλλο να γίνετε, οικονομολόγος; Δεν μπορείτε να διανοηθείτε τον εαυτό σας ως κάτι άλλο. Στα μάτια σας είστε ήρωας. Οι κομμουνιστές πιστεύετε πως είναι δολοφόνοι. Έχετε ευθύνη που το πιστεύετε, αλλά όχι τόσο μεγάλη όσο σας καταλογίζουν σήμερα. Είπαμε ο καθένας βλέπει μέχρι εκεί που τα βιώματα και τα κύτταρα του τού επιτρέπουν. Όχι παραπέρα- θυμηθείτε τον Καντ...

Αλλά ας επιστρέψουμε σε εσάς. Σας μετάθετουν στη Γυάρο, βλέπετε την πρώτη σας φάλαγγα. Όσο ψυχοπονιάρης και να είστε- που δεν είστε, είστε σκληρός σαν πέτρα- θα κάνετε. Προσοχή: έχετε την απόλυτη ευθύνη των πράξεων σας. Είστε βασανιστής. Πρέπει να τιμωρηθείτε. Εξετάζουμε απλά το πόσο εύκολο είναι να γίνετε βασανιστής αν τηρούνται κάποιες προυποθέσεις, οι οποίες τηρούνται συχνά. Και η ευθύνη σας είναι όση είναι- όχι μεγαλύτερη.

Σκεφτείτε: στη πιστέυετε ότι στη Γερμανία δεν ήξεραν για το Άουσβιτς; Κάνετε λάθος αν λέτε όχι. Αλλά η ζωή έπρεπε να συνεχιστεί. Γιατί οι άνθρωποι είναι ετσι φτιαγμένοι: αριστοποιητικά ζώα που προσαρμόζονται σε κάθε κατάσταση, όσο δυσκολη κι αν είναι, μεταβάλλοντας την προσωπική τους κατάταξη. Μην αηδιάζετε. Έτσι είμαστε όλοι. Δεν μπορούμε να μην είμαστε έτσι. Μπορούμε να προσπαθήσουμε. Προς ποια κατεύθυνση όμως;

Η αβεβαιότητα για το μέλλον κάνει τους ανθρώπους αθεράπευτα συντηρητικούς- τον καθένα με το δικό του τρόπο και με τη δικιά του προσωπική έννοια. Εκ φύσεως είμαστε δεσμευμένοι σε αυτό- ο ορθός λόγος είναι σκλάβος της ζωώδους φύσης. Απομένει μόνο η προσπάθεια.

Έχω καταλήξει ότι η μόνη ηθικά αξιέπαινη πράξη είναι η προσπάθεια. Όπως λέει και ο μεγάλος Γερμανός, η πραγματική ηθική είναι και πραγματικά επίπονη. Είμαστε σκλάβοι αυτής της εξελικτικής δυναμικής: δεν μπορούμε παρά να βλέπουμε τον κόσμο ως μια κατάταξη όλων των διαθέσιμων επιλογών που μπορούμε να συλλάβουμε- και η πορεία μας να καθορίζεται από την πιο ψηλή από αυτές. Αλλά αξίζει να παλέψουμε, όσο πιο πολύ μπορούμε, για τις δύο αρχές για τις οποίες έχουμε φωνάξει πολλές φορές.

Οι δυνάμεις αυτές είναι η ανεκτικότητα και η συμπάθεια. Να είστε ανεκτικοί γιατί όλοι είναι ζώα που βελτιστοποιούν, όπως και εσείς, απλά με διαφορετική εικόνα του κόσμου μέσα στο κεφάλι του. Να συμπάσχετε όσο πιο πολύ μπορείτε μαζί του(γιατί ποτέ δεν μπορείτε πλήρως, ποτέ, όσο κι αν το θέλετε), και να προσπαθείτε να τον καταλάβετε και να τον εξηγήσετε. Όχι, να τον δικαιολογήσετε, απλά να τον καταλάβετε.

Τα όρια μας υπάρχουν εκεί, σαν συρματοπλέγματα: έχουμε ριζωμένες μέσα μας κόκκινες γραμμές, από τις οποίες δεν μπορούμε να ξεφύγουμε όσο θέλουμε(αν και αυτό αλλάζει ανάλογα με την κατάσταση...). Είμαστε αναγκασμένοι και πρέπει να κρίνουμε: αλλά να κρίνουμε όπως θα θέλαμε να μας κρίνουν. Όχι πιο σκληρά από αυτό. Και να προσπαθούμε να καταλάβουμε- όσο πιο πολύ μπορούμε.

Είμαστε δέσμιοι και το ξέρουμε. Αλλά η γνώση αυτή είναι που μας σώζει. Η γνώση της θνητότητας και της μικρότητας. Αυτή μας οδηγεί στις δυνάμεις της ανεκτικότητας και της συμπάθειας. Και στην ηθική επικράτηση της προσπάθειας. Πιστεύω σε αυτά σύντροφοι. Πιστεύω ότι μπορούν να μας κάνουν όντως καλύτερους. Μακάρι να σας μεταδίδω λίγη από την πίστη και τη συγκίνηση τούτη...

Σύνδεση με Koblopoulo