Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΟΥ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Τα παράδοξα του φιλελευθερισμού
Του Γιωργου Παγουλατου* (Καθημερινή 9/3/08)

«Ευτυχώς που η εκπομπή είναι μεταμεσονύκτια κι έτσι μπορούμε να χρησιμοποιούμε κακές λέξεις, όπως φιλελευθερισμός!», αστειεύτηκε ένας προσκεκλημένος σε πρόσφατη συζήτηση για το θέμα αυτό στην ελληνική τηλεόραση.

Ο φιλελευθερισμός έχει περίεργη θέση στον ελληνικό δημόσιο διάλογο. Σε αντίθεση με άλλους όρους (δεξιός, κεντροδεξιός, κεντροαριστερός, αριστερός, σοσιαλιστής, κομμουνιστής) ελάχιστοι πολιτικοί πρώτης γραμμής αυτοπροσδιορίζονται ως φιλελεύθεροι. Μια μοναχική μειοψηφία πολιτικών της κεντροδεξιάς και κανείς αριστερότερα του κέντρου. Βοηθάει βέβαια το ότι η κυβερνώσα παράταξη δεν υπήρξε ακριβώς φιλόστοργος μητέρα προς τα λίγα διακεκριμένα φιλελεύθερα στελέχη της, όπως ο Στέφανος Μάνος.

Αυτό εξηγείται από τον εμπειρισμό της σημερινής κεντροδεξιάς. Οπως αρκετές αδελφές παρατάξεις της ευρωπαϊκής οικογένειας, προτιμάει και εκείνη τον ασφαλή πραγματισμό της πολιτικής κοινοτοπίας («πολιτικές που εξυπηρετούν καλύτερα τα συμφέροντα της χώρας») αποφεύγοντας ιδεολογικές αναφορές.

Η αλήθεια είναι ότι ο φιλελευθερισμός ενοχλεί πολλαπλά τη λαϊκή δεξιά - μείζονα συνιστώσα της κεντροδεξιάς παράταξης: την ενοχλεί με τον κοσμοπολιτισμό του, με την εμμονή στον διαχωρισμό εκκλησίας - κράτους και στα ατομικά δικαιώματα.

Και ενοχλεί τόσο τη λαϊκή δεξιά όσο και την αριστερά με την υποτιθέμενη κοινωνική αναλγησία που απορρέει από τη φιλελεύθερη υπεράσπιση της αγοράς.

Ομως, το παράδοξο παραμένει: πώς γίνεται μια ιδεολογία, που η αριστερά την αποτάσσεται για την οικονομική παγκοσμιοποίηση και η δεξιά την αποκηρύσσει για την πολιτισμική παγκοσμιοποίηση, να μην έχει ανοιχτούς υπερασπιστές στο εσωτερικό του πολιτικού συστήματος; Αν ο φιλελευθερισμός της παγκοσμιοποίησης είναι τόσο κυρίαρχος όσο όλοι ισχυρίζονται, τότε πού βρίσκονται οι εγχώριοι εκπρόσωποί του;

Μια εξήγηση του φαινομένου παραπέμπει στο γεγονός ότι η σύγχρονη Ελλάδα τελεί ακόμα υπό την ιδεολογική ηγεμονία μιας εγχώριας αριστεράς που έλκει την καταγωγή της κυρίως από τα γαλλικά αμφιθέατρα των δεκαετιών ’60-’70. Ετσι, η πρόσληψη του όρου φιλελευθερισμός στον ελληνικό δημόσιο διάλογο διαμεσολαβείται από το γαλλικό πολιτικό λεξιλόγιο. Στα σύγχρονα γαλλικά συμφραζόμενα ο όρος libralisme εκφέρεται ως συνώνυμο του νεοφιλελευθερισμού. Συγκεντρώνει την μήνιν της αριστεράς ως υπεύθυνος για τις ανισότητες που παράγει η παγκοσμιοποίηση. Και παραμένοντας αντιδημοφιλής και στη δεξιά, όπως είδαμε παραπάνω, εξωθεί τους λίγους ενοχλητικούς φιλελεύθερους στα αζήτητα του κομματικού συστήματος.


Σκεφτείτε λοιπόν τώρα το δεύτερο παράδοξο: αυτός ο κυρίαρχος υποτίθεται φιλελευθερισμός, που αποτελεί την ιδεολογία των παγκοσμιοποιημένων αγορών, μιλάει αγγλικά και έχει ως κύριο μοχλό τον αμερικανικό καπιταλισμό, δεν προσδιορίζεται στην εγχώρια δημόσια συζήτηση από τα αγγλοσαξονικά συμφραζόμενα αλλά από τα γαλλικά!

Διότι στο αμερικανικό και εν μέρει στο βρετανικό πλαίσιο, ο φιλελεύθερος (liberal) είναι ακριβώς το αντίθετο. Είναι συνώνυμο του προοδευτικού, που αντιτίθεται στο αχαλίνωτο laissez-faire των συντηρητικών, υπερασπίζεται την προοδευτική φορολογία, τα κοινωνικά προγράμματα και βέβαια τα απαράγραπτα ατομικά δικαιώματα. Οι φιλελεύθεροι σε ΗΠΑ και Βρετανία είναι αντίπαλοι του Ρέιγκαν και της Θάτσερ, ήρωές τους είναι ο Ρούσβελτ και ο Κέινς! Ο φιλελευθερισμός εξέφραζε και εκφράζει την πραγματιστική δύναμη της ορθολογικής ανθρώπινης παρέμβασης στον συλλογικό βίο. Που ρυθμίζει τις αγορές εκεί όπου αποτυγχάνουν, αναδιανέμει τον πλούτο για να μην καταρρεύσουν οι κοινωνίες, στηρίζεται στο διεθνές κράτος δικαίου και όχι στο κράτος του ισχυρού, δαμάζει την παγκοσμιοποίηση προκειμένου να προστατεύσει οικουμενικά δημόσια αγαθά, όπως το περιβάλλον.
Επομένως, στην καθ’ ημάς χρήση ο φιλελευθερισμός παραποιείται διπλά. Ταυτίζεται σχεδόν αποκλειστικά με τον οικονομικό σε βάρος του πολιτικού φιλελευθερισμού. Και ταυτίζεται επίσης με τον φονταμενταλισμό της αγοράς, παρότι αρδεύεται από μια πλούσια παράδοση έλλογης παρέμβασης και ρύθμισης των αγορών.

Γιατί ο φιλελευθερισμός έχει κακοποιηθεί κατά τέτοιο τρόπο; Η απάντηση παραπέμπει σε ένα τρίτο παράδοξο: ο φιλελευθερισμός είναι πολιτικό θύμα της ευρύτατης ιδεολογικής ιστορικής του απήχησης.

Τις σημαντικότερες συμβολές του (φιλελεύθερες πολιτικές αξίες, επιχειρηματικότητα, έλλογη λειτουργία της αγοράς) έχουν οικειοποιηθεί και ενσωματώσει τόσο η κεντροδεξιά όσο και η κεντροαριστερά.

Η παράδοση του ρολσιανού (κατά Τζον Ρολς) φιλελευθερισμού, για παράδειγμα, είναι κτήμα της φιλελεύθερης σοσιαλδημοκρατίας.

Ετσι, ο φιλελευθερισμός κατέληξε να ταυτίζεται συσταλτικά με το μοναδικό εκείνο ρεύμα που κανείς δεν θέλησε να διεκδικήσει από αυτόν - δηλαδή την ακραία οικονομίστικη νεοφιλελεύθερη εκδοχή του.

Τρία παράδοξα, λοιπόν, να συνοψίσω.

Δεξιά και αριστερά διαλαλούν την κυριαρχία της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, αλλά φιλελεύθερους δεν βλέπουμε, η παγκοσμιοποίηση μιλάει αγγλικά, αλλά ο φιλελευθερισμός μας ορίζεται γαλλικά, και η κακοποίησή του είναι αποτέλεσμα της επιτυχίας του...

Αυτή και αν είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορία!
* Ο κ. Γ. Παγουλάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, gpag@aueb.gr