Α.Ζενάκος.Φιλελεύθεροι και Αριστεροί

Με την αδεια του Α.Ζενάκου δημοσιεύουμε την ανάρτηση του με θέμα την Αριστερά και τον Φιλελευθερισμό

Εμβόλιμα (φιλελεύθεροι και αριστεροί)

Δύο συζητήσεις – ή μάλλον η ίδια συζήτηση σε δύο δόσεις, με αφορμή αυτή και αυτή την ανάρτηση –, από αυτές που είναι γοητευτικές επειδή εκτείνονται σε πλείστα όσα περιφερειακά και παρελκόμενα, γυρίζουν στο μυαλό μου τις τελευταίες ημέρες.

Στη συνέχεια διάβασα την πολύ ενδιαφέρουσα άποψη του Πάσχου Μανδραβέλη, στην Καθημερινή της περασμένης Κυριακής. Προβληματίστηκα ευχάριστα και εκτίμησα τους συλλογισμούς του. Και έπειτα αναλογίστηκα μια συγκεκριμένη κατηγορία αντιδράσεων σε κείμενα που έχω γράψει τα τελευταία χρόνια για τη διαχείριση και την οικονομία της τέχνης – τις αντιδράσεις εκείνες που θα συνοψίζονταν υπό την επικεφαλίδα «αριστερό μένος».

Δεν αποτελεί έκπληξη ότι κάθε χώρος απαιτεί ενός είδους πιστοποιητικό φρονημάτων. Το «ή είσαι με μας ή με τους άλλους» δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο κανενός και, για να πούμε την αλήθεια, η αριστερά το έχει εφαρμόσει με περισσή δεξιοτεχνία σε διάφορες στιγμές της ιστορίας της, διασπώντας και κατακερματίζοντας τις τάξεις και τα μέτωπά της.

Όμως, κάτι που συχνά δεν γίνεται κατανοητό, είναι ότι αυτός ακριβώς ο κατακερματισμός προσφέρει κι ένα εργαλείο ερμηνείας του πλούτου και της προσφοράς της, το οποίο συχνά αγνοούν οι από εικοσαετίας θριαμβολογούντες.

Θα επανέλθω σε αυτό, πρώτα από όλα όμως ας ξεκαθαρίσουμε το εξής: Οι συζητήσεις που αντιπαραθέτουν τον φιλελευθερισμό με την αριστερά (και έχω παρακολουθήσει πολλές, γίνει αντικείμενο ορισμένων, και συμμετάσχει σε κάποιες, ιδιαιτέρως στην ελληνική διαδικτυακή κοινότητα) δεν διακρίνονται ακριβώς για τη θεωρητική τους ακρίβεια.

Θα μπορούσε να περάσει κανείς ώρα υπενθυμίζοντας περιπλοκότητες, όπως, για να αναφέρω μία από τις ελαφρότερες, το ότι σε μια ξεκάθαρα «φιλελεύθερη» στιγμή – τουλάχιστον για την κατασκευή της μετέπειτα φιλελεύθερης ταυτότητας –, τη Γαλλική Επανάσταση, γεννήθηκε ο όρος «αριστερά» (για εκείνους που κάθονταν, θα θυμάστε, στα αριστερά).

Κανένας λοιπόν σε αυτές τις συζητήσεις δεν ορίζει με ιδιαίτερη ευστοχία σε ποιον φιλελευθερισμό ακριβώς πιστεύει – να θυμίσω ότι ο φιλελευθερισμός είναι ένα πλέγμα ιδεών που αντλεί, με μια εκ των υστέρων εκλογίκευση και επιλεκτική αναθεώρηση, τα βασικά του προτάγματα από τον ευρωπαϊκό διαφωτισμό αλλά διαφοροποιείται έντονα διαμέσου των αιώνων και των γεωγραφικών περιοχών, στο βαθμό που σήμερα μπορεί να περιλάβει με ίση συνέπεια τους αμερικανούς κοινωνικούς φιλελεύθερους και τους ευρωπαίους ελευθεριακούς, όσο και αν οι δεύτεροι θεωρούν τους πρώτους ακραιφνείς κρατιστές, ή ακόμη και τους νεοσυντηρητικούς, που μπορεί να κάνουν τους ευρωπαίους φιλελεύθερους να ανατριχιάζουν, δεν ανήκουν όμως καθόλου σε άλλο πολιτικό χώρο.

Και κανένας δεν ορίζει με ιδιαίτερη ευστοχία ακριβώς σε ποια αριστερά πιστεύει – να θυμίσω και εδώ ότι η «αριστερά» περιλαμβάνει στοχαστικούς «αναθεωρητές» διανοούμενους αλλά και τους νοσταλγούς του πάλαι ποτέ αντάρτικου πόλεων, τους αναρχικούς που διοργανώνουν πάρτι αλλά και τα κοινοβουλευτικά ΚΚ, τους πιο οξείς φιλοσόφους/ανατόμους του σύγχρονου κόσμου αλλά και τους λαϊκιστές/οπορτουνιστές της οικονομικής κρίσης, και κάμποσες ακόμη φυλές που, σύμφωνα με την παλαιά και δοκιμασμένη αριστερή παράδοση, εμπιστεύονται ο ένας τον άλλο ακόμη λιγότερο από ό,τι εμπιστεύονται τους υπόλοιπους.

Και να μην παραλείψω φυσικά να υπενθυμίσω ότι τέτοιοι προσδιορισμοί στερημένοι από την ιστορικότητά τους είναι επισφαλείς: ο Thomas Jefferson, για να καταφύγω σε άλλο ένα ελαφρό παράδειγμα, δεν χρησιμοποίησε κανένα σχήμα λόγου όταν έγραψε «all men are created equal» - εννοούσε τους άνδρες.

Έτσι λοιπόν θα πρότεινα ότι στις συχνές συγκρούσεις – και είναι χαρακτηριστικό ότι τις συναντούμε στα πλέον δραστήρια fora αλλά όχι στα κυρίαρχα, τις βλέπουμε δηλαδή κυρίως στα blogs του διαδικτύου και όχι στις μεγάλες εφημερίδες ή στην τηλεόραση – αποτελεί στόχο η άλλη «παράταξη» μόνο και μόνο επειδή κανένας άλλος δεν ακούει, όχι επειδή συνιστά στ’ αλήθεια το αντίπαλον δέος. (Ίσως εκεί βρίσκεται και μέρος της εξήγησης για την απουσία θεωρητικής ακρίβειας: είναι τόσο παρεξηγημένοι οι δύο χώροι, ο ένας από τον άλλον, που μοιάζει σχεδόν ακατόρθωτο να εκλεπτυνθεί το οτιδήποτε.)

Στην πραγματικότητα, δηλαδή, ο στόχος τόσο για τους «φιλελεύθερους» όσο και τους «αριστερούς» είναι οι «άλλοι φιλελεύθεροι» και οι «άλλοι αριστεροί», αυτοί δηλαδή που βρίσκονται εκεί έξω και δεν είναι καθόλου φιλελεύθεροι και καθόλου αριστεροί.

Ας αφήσουμε κατά μέρος αυτό καθαυτό το προφανές ότι κανένας από τους δύο χώρους δεν εκπροσωπείται έστω και κατ’ όνομα με αξιοπρεπές ποσοστό στην κεντρική πολιτική σκηνή (η μόνη μοίρα που ξεπερνά σε αθλιότητα αυτή των αριστερών κομμάτων είναι αυτή των φιλελευθέρων, που κάθε φορά διατρανώνουν όσα θα έπρεπε να είναι πλέον προφανή και αυτονόητα περί δικαιωμάτων κτλ και τα παίρνουν ανελλιπώς μαζί τους την επομένη στα εκλογικά τάρταρα) και, χρησιμοποιώντας κι εγώ τους όρους με τον νεφελώδη τρόπο που συνηθίζουμε να τους χρησιμοποιούμε, ας ρωτήσω:

-Ποιος φιλελεύθερος πιστεύει ότι τα ιδεώδη του εκπροσωπούνται στο κυρίαρχο ρεύμα της πολιτικής ζωής – σε μια χώρα όπου το σύνταγμα, η δικαιοσύνη, η εκκλησία, ο στρατός, κτλ, είναι αυτά που είναι –, ώστε να αισθάνεται ταυτισμένος με τον κεντρικό πολιτικό θίασο και να του απομένει ως κύριος αντίπαλος η αριστερά;

-Και ποιος αριστερός αναγνωρίζει στην κρατικοδίαιτη μονοπωλιακή πλουτοκρατία μας τόσες δόσεις φιλελευθερισμού ώστε να θεωρεί ότι στόχος του θα πρέπει να είναι οι φιλελεύθεροι και όχι οι κατέχοντες τα πλούτη;

Τίποτε, νομίζω, δεν αγαπούν περισσότερο οι δύο αυτοί χώροι από το να παρεξηγούν ο ένας τον άλλον. Μέρος της εξήγησης είναι φυσικά οι απλουστεύσεις, η πλημμελής αίσθηση της ιστορίας και ο οπαδισμός που δηλώνεται στην άρνηση αμφοτέρων να παραδεχτούν ότι ο άλλος είναι πολύ περισσότερα πράγματα από αυτά που του αναγνωρίζουν.

Ο φιλελεύθερος που συνοψίζει τον πολιτικό αντίκτυπο της αριστεράς στο εγχείρημα του υπαρκτού σοσιαλισμού δεν διαφέρει ιδιαίτερα από τον αριστερό που συνοψίζει τον φιλελευθερισμό στον ατομισμό μιας ασύδοτης ελεύθερης αγοράς.Δεν είναι ούτε έτσι ούτε αλλιώς.

Θα χρειαζόταν μια ανασκόπηση αιώνων για να δείξει κανείς τις ιστορικές συνθέσεις που ίσχυσαν στην πραγματικότητα, για τώρα ωστόσο, ας αρκεστούμε στο εξής: μεγάλο μέρος των κατακτήσεων των δυτικών κοινωνιών μπορούν να συνοψισθούν σε φιλελεύθερα προτάγματα – αν και, όπως είπαμε, μόνο εκ των υστέρων και με μια καλή επιλεκτική αναθεώρηση.

Πράγματι, ο εκ των υστέρων ονομαζόμενος φιλελευθερισμός των βασικών δικαιωμάτων και της αυτοδιάθεσης αποτελεί μεγάλο μέρος του πολιτικού πολιτισμού που είναι ίσως ο ανθρωπινότερος που γνωρίσαμε ποτέ.*
Αλλά δεν αποτελεί το όλον.

Η αριστερά δεν είναι το εγχείρημα του υπαρκτού σοσιαλισμού.

Η αριστερά είναι κι αυτή ένα πλέγμα ιδεών που επέδρασε επίσης – ίσως ακόμη και κυρίως – στην καρδιά του καπιταλισμού, εκεί όπου, πιθανώς, οι ιδέες αυτές ήταν και πιο απαραίτητες και βρήκαν πιο αποτελεσματικά τον στόχο.

Όποιος ξεχνά ότι η ιστορία της δυτικής νεοτερικότητας δεν συνδυάζει ούτε εξαρχής ούτε προγραμματικά τον καπιταλισμό με τον πολιτικό φιλελευθερισμό αλλά με κοινωνικές απολυταρχίες και με μονοπώλια προστατευμένα από κεντρικές εξουσίες, διαπράττει ιστορικό σφάλμα.

Η σταδιακή εξισορρόπηση προς τις σημερινές δημοκρατίες είναι αδιανόητη δίχως ένα στοιχείο που ο φιλελευθερισμός σήμερα δεν αποσαφηνίζει όσο θα άρμοζε στη θεώρησή του: τη διεκδίκηση.**

Όχι την ατομική διεκδίκηση στο πλαίσιο των μηχανισμών που προσφέρει η δημοκρατία.
Αλλά τη συλλογική διεκδίκηση με την ταξική έννοια, και σήμερα με την ευρύτερα ταυτοτική έννοια - ακόμη περισσότερο, τη διεκδίκηση ως έκφραση κοινότητας, τη διεκδίκηση ως πολιτική κουλτούρα.

Εκείνη τη διεκδίκηση που προηγείται της δημοκρατίας, όχι χρονικά αλλά εννοιακά, που σηματοδοτεί, λόγου χάριν, τη διαφορά ανάμεσα στη γαλλική ή στην αμερικανική δημοκρατία και στη ρωσική, και που καταδεικνύει γιατί η όποια «εξαγωγή» δημοκρατίας είναι πράξη, εκτός από όλα τα άλλα, ατελέσφορη.

Και η διεκδίκηση ως έκφραση κοινότητας δεν θα έπρεπε να είναι καθόλου ξένη στον σύγχρονο φιλελευθερισμό, στον βαθμό που αυτοπροσδιορίζεται ως εκείνο το μόρφωμα ιδεών που έλκει την καταγωγή του από τον διαφωτισμό: δεν είναι άλλη από εκείνο το «people» στην αποστροφή

«…whenever any form of government becomes destructive to these ends, it is the right of the people to alter or to abolish it, and to institute new government, laying its foundation on such principles and organizing its powers in such form, as to them shall seem most likely to effect their safety and happiness.»

Δεν κρύβω λοιπόν τη χαρά μου με τις διαπιστώσεις του κ. Μανδραβέλη, μολονότι οι θέσεις του υπάγονται στην απαραίτητη «στενότητα» που επιβάλλει μια ελληνική εφημερίδα, στο κείμενό του που ανέφερα στην αρχή, ιδιαίτερα με διατυπώσεις όπως ότι «στη χώρα μας, εκφραστής του πολιτικού φιλελευθερισμού ήταν η ευρύτερη Αριστερά».

Εκεί όπου πλέον άρχισα να γελάω στη σκέψη όλων των φιλελευθέρων και όλων των αριστερών που θα αρχίσουν να αφρίζουν ήταν όταν άκουσα τον, αγαπημένο μου τούτο τον καιρό, Slavoj Žižek να λέει κάτι πολύ παρόμοιο, αν και ευρύτερο και λίγο πιο τολμηρό: «Our lesson to Liberals should be: are you aware that without our radical leftist help, you will not be able even to protect what little we have of democracy? Liberals should be aware that they need our brotherly help to save their own ideas. Only we can save them!»

* Σε μία εκ των προηγούμενων συζητήσεων παρατέθηκε το State of the Future Index. Για όσους καταστροφολογούν αστόχως.

** Ευχαριστώ ιδιαιτέρως τον Θεόφιλο Τραμπούλη για τη συζήτησή μας περί διεκδίκησης.

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ (22/07/2009): Διαβάστε τη φιλελεύθερη ερωτική επιστολή, εμπνευσμένη από την ως άνω ανάρτηση: «Γράμμα από την Αθήνα» - Φιλελευθερισμός και Αριστερά

Η φωτογραφία είναι από το αρχείο του Εθνικού Θεάτρου (LLS)